Circulariteit
Circulariteit: hoe krijgen we de cirkel rond?
15 november 2023
Circulaire economie
Als we willen leven binnen de grenzen van het natuurlijk systeem, betekent dit dat we ook toegroeien naar een circulaire economie. In een honderd procent circulaire economie bestaat geen afval: dat is een lonkend perspectief. Heel praktisch gesproken betekent dit: geen zwerfafval meer – een ergernis minder. Alles wat we produceren en gebruiken krijgt dan een tweede en volgend leven.
De weg daarnaartoe? Een spannend proces. We wijken immers van gebaande paden af.
Bij circulaire economie zoeken we naar hoogwaardige vormen van recirculatie. Dat is in veel gevallen een zoektocht. Een mooi voorbeeld is het ‘refurbishen’ van smartphones, laptops en tablets: deze herstellen tot bijna nieuwstaat. Een ander voorbeeld is het introduceren van ‘biobased’ materialen in de bouw. Dit vergt samenwerking, in de keten en regelgeving, die hergebruik bevoordeelt.
MAAK Haarlem
Graag presenteer ik een aansprekend voorbeeld van circulariteit uit Haarlem. Circulariteit krijgt daar sinds 2014 concreet invulling bij ‘MAAK Haarlem’. Bij MAAK vinden we ondernemers die gebruikmaken van drie elementen: innovatie, circulariteit en digitalisering. Ik raak altijd geïnspireerd als ik daar rondloop en met ondernemers spreek. Ondernemers die zich sterk verbonden voelen met hun product en zich inzetten om de wereld echt duurzamer te maken. Hieronder presenteer ik een greep van elf bedrijven uit de circa veertig bedrijven die op het terrein van MAAK Haarlem werken. Opvallende overeenkomst tussen deze bedrijven is de inzet van productiemiddelen en producten die te repareren zijn. Een tweede opvallende punt is de onderlinge samenwerking en de samenwerking met de ‘3D Makerszone’. De 3D Makerszone is een innovatief bedrijf gespecialiseerd in industrieel 3D-printen en daaraan gerelateerde digitale technologieën.
Willekeurige selectie van 11 bedrijven:
| Bedrijfsnaam | Product of dienst
|
| RFX Propmaking en Studio Mensink | Deze bedrijven zijn gespecialiseerd in het maken van practical speciale effecten voor film, televisie, theater, etc. Dit is van levensechte, bewegende monsters en sciencefiction-wapens tot prothese make-ups en bestuurbare installaties. |
| Natalie Wool & ORO wolkorrel | Het bedrijf geeft workshops in vachtvilten. Dit is het ver- en bewerken van complete geschoren schapenvachten met wol, water en zeep tot comfortabele woonkleden. |
| Enz-remake | Uit gebruikt materiaal maakt dit bedrijf meubels, tafelspellen zoals voetbaltafels, sportattributen, kussens etc. |
| Neolithic | Gespecialiseerd in industrieel 3D-printen van stenen objecten met duurzame mortels, steenpoeders en klei. |
| TZO | Dit bedrijf werkt aan innovatie op het gebied van plastic, water, duurzaamheid en circulariteit. Zij geeft onder andere workshops, ontwikkelt nieuwe recycling-machines en -producten en biedt organisaties de mogelijkheid plastic afval te laten recyclen naar nieuwe producten. |
| Kate-Max.Handmade | Creëert en produceert tassen en kleding van leer. Het leer komt van oude meubels, restpartijen en regulier leer. |
| Snijmeesters | Ontwerpt en realiseert 2D- en 3D-producten gemaakt met een zelfgebouwde lasersnijder. Producten: lampenkappen, tassen, beeldwerken etc. |
| Bern Media | Maakt productvideo’s over industrieel ontwerpen om concepten en ideeën beter te kunnen presenteren. |
| Yannis Boardrepairs | Is een bedrijf voor het vormgeven en repareren van alle mogelijke polyester en epoxy wind-, – kite-, surf-, golfsurfboards en sup’s. |
| Buurtbedrijf Haarlem | Zoekt de match tussen sociaal actief mee doen en leefbaarheid in Haarlem. |
| Woodwerk | Woodwerk is een werkplaats én kenniscentrum voor houtbewerking |
Zes principes circulariteit
Als voorbeeld hier nader belicht: het bedrijf Enz-remake, www.enz-remake.nl. In het bedrijf werken makers en ontwerpers samen in een coöperatie. De creativiteit en het plezier in het eigen werk is terug te vinden in de producten. Ik zou er zomaar zelf willen werken! Ze ontwerpen en maken onder meer kussens, meubels, tafeltennistafels, tafelvoetbalspellen en nieuwe vloeren van sloopmateriaal uit afgedankte NS-treinstellen. Door slim ontwerp en gebruik van de juiste materialen kunnen we de producten van Enz-remake na hun levenscyclus weer hergebruiken. De zes principes van circulariteit die zij toepassen spreken mij zeer aan, omdat ze in de praktijk direct zijn toe te passen. Ik citeer van hun website met ingekorte tekst:
- Gebruik hernieuwbare bronnen;
- Ontwikkel producten die weer splitsbaar zijn;
- Zoek oplossingen die meervoudig te gebruiken zijn;
- Maximaliseer de levensduur en de toegevoegde waarde;
- Werk samen in de keten;
- Betrek de mensen die het product of de dienst waarde geven.
De praktijk blijkt soms weerbarstig, vertelt ondernemer Juan Nibbelink: ‘Ongeveer 50 procent van de vloerdelen uit de NS-treinen zijn te hergebruiken. Als het slopen netter gebeurt, kan dat percentage omhoog. Dat scheelt ons ook nog eens veel werk’. Honderd procent hergebruik is wellicht mogelijk als men bij het ontwerp en het installeren van vloerdelen in de trein rekening houdt met een nette demontage die na de levensduur van het treinstel gaat gebeuren.
3D-printing met beton
Een heel andere insteek van circulair werken is die van 3D-printing met toepassingen in onder andere kunststof en beton. Bedrijven die dit doen werken samen in de 3D Makerszone. Ook grote betonnen werken met 3D-printing maken ze hier, bijvoorbeeld bij het bedrijf Neolithic. Zij zorgen ervoor dat de gemeente Amsterdam in de oude binnenstad heel oude afvoerputten met afgesleten of verloren gegane putdeksels alsnog kan hergebruiken. Met 3D-printing voorziet het bedrijf Neolithic in nieuwe deksels met steeds wisselende maten, zonder dat dat extra kosten en materiaalverlies oplevert. Heel wonderlijk vind ik de resultaten met verfijnde patronen in zwaar materiaal; alsof een mensenhand eraan te pas gekomen is. Op de foto is een voorbeeld van een op maat gemaakt model van een plantenbak.
Mensen terug in het arbeidsproces
Circulair werken gaat niet alleen maar over materialen, maar ook over mensen. MAAK Haarlem heeft ook een gezamenlijke werkplaats voor houtbewerking. Het bedrijf Woodwerk voorziet in werkplekken en is kenniscentrum voor houtbewerking. Het bedrijf ondersteunt nieuw talent binnen het vakgebied en biedt de mogelijkheid om de gemeenschap kennis te laten maken met houtbewerking. Ook als particulier kan je er terecht. Ik denk dan direct aan het maken van een nieuw meubel, leúk! Het buurtbedrijf Haarlem voorziet in de mogelijkheden voor mensen met afstand tot de arbeidsmarkt om die afstand te verkleinen. Haar mensen doen allerhande kleine reparaties en klussen in huis bij particulieren en bij bedrijven. Veel mensen kunnen via het buurtbedrijf met de opgedane ervaringen weer terecht op de arbeidsmarkt.
Afwijken van gebaande paden
Circulair werken is afwijken van gebaande paden en dat betekent het overwinnen van belemmeringen en knelpunten. Belangrijk knelpunt op de weg is de regelgeving voor het terugnemen van materialen, de plicht van afval scheiden bij sloop, etc. Klanten vragen om garantiebepalingen voor de levensduur van materialen. Die zijn er wel voor nieuwe materialen maar nog niet voor materialen die zijn gerecycled.
Circulair ondernemen vergt een andere manier van denken en doen en samenwerken. Gemeente en MAAK Haarlem zoeken daarvoor de samenwerking op lokaal en regionaal niveau. Concreet is dat samenwerken met potentiële partners in de keten, het betrekken van onderwijsinstellingen voor kennisoverdracht en het koppelen van vraag en aanbod. De inzet van een ketenregisseur? Met de wens van MAAK Haarlem tot uitbreiding naar 100 bedrijven lijkt mij dit serieus te overwegen. Een ketenregisseur koppelt de keten van productie, distributie, afname en hergebruik aan elkaar. Bijvoorbeeld de leersnijder en de kringloopwinkel, die aan de tassen- en leren jassenmaker leveren, die weer voor afzet zorgt bij winkels. Een eerste stap is al gezet met het aanstellen van een grondstoffencoach. Deze heeft als taak afval- en grondstoffen aan elkaar te koppelen.
Gemeente Haarlem wil in 2040 geheel circulair zijn. Tien jaar eerder dan de rijksoverheid zich ten doel stelt. Met MAAK Haarlem heeft de gemeente Haarlem goud in handen. Koplopers verenigen zich hier om volgende stappen te zetten om de cirkel echt rond te maken!
Boeren voor biobased bouwmateriaal?
Boeren voor biobased bouwmateriaal?
14 augustus 2023
Boeren die een bijdrage leveren aan de verduurzaming van de bouw met minder stikstof in omloop. Dit toekomstperspectief gloort aan de horizon als de markt voor biobased materiaal echt doorzet. Biobased materialen binden CO2 voor lange tijd. Ze bevatten hoge gehalten aan cellulose. Dat maakt ze geschikt voor constructiemateriaal en voor isolatie. Mooie voorbeelden zijn Zonnekroon, Vezelhennep, Miscanthus, Sorghum en Bamboe. Voor de groeimarkt voor biobased materialen zijn aanjagers en verbinders nodig.
Perspectief!
Agrariër Jan Versluis is een van die aanjagers. Hij is enthousiast en ziet perspectief. Zozeer dat hij zich nu wél mag verheugen op opvolging van zijn nazaten in zijn bedrijf. De voortekenen zijn gunstig. Bouwondernemingen, zowel landelijk als regionaal, zijn sterk geïnteresseerd in de toepassing van biobased plaatmateriaal bij de bouw van woningen. Dat doet zij door gebruik te maken van grondstoffen uit de biologische kringloop: bijvoorbeeld plantenvezels uit de landbouw en reststromen van hout uit de productiebossen van Staatsbosbeheer en van bouwplaatsen: houtschaafsel, resthout van bouwplaatsen en maaisels en tak- en tophout. Met deze grondstoffen kan de prijs van biobased materialen concurreren met die van de gangbare middelen zoals kunststof.
Kroonbloemen als grondstof
Jan Versluis zet de eerste stap met het organisch bemesten en daarna inzaaien van drie hectare grond met Kroonbloemen (Silphie perfoliatum). Mijn eerste aanblik ter plekke is die van weelderige groei van het gewas met daartussen het welig tierende “onkruid”. Bijen en andere insecten vinden er hun weg en het wild kan er zijn beschutting zoeken. Het duurt ongeveer drie jaar voordat het gewas een hoogte van ongeveer drie meter bereikt. Na het oogsten sterft het bovengrondse deel van het gewas af waarna in het volgend voorjaar het wortelstelsel weer opnieuw uitloopt tot drie meter hoogte. Zonnekroon staat wel 25 tot 30 jaar. Groot voordeel is geen jaarlijks omploegen van de grond zoals bij mais nodig is. Dat voorkomt ook daling van de bodem. Die is van klei op veen.
Alle voordelen van de Kroonbloem op een rij. Het gewas,
• bindt langdurig CO2 omdat het product dient als bouwmateriaal;
• vermindert sterk de uitstoot van stikstof door de plantaardige teelt;
• vergt geen inzet van chemische bestrijdingsmiddelen;
• is hitte en droogtebestendig;
• wortelt diep en kan ook een hoger waterpeil verdragen;
• de langdurige teelt verbetert de bodemstructuur en stimuleert het bodemleven;
• voorkomt bodemdaling omdat de veenlaag intact blijft bij een hoger waterpeil;
• biedt ruimte voor spontane plantengroei, insecten en groot wild.
• draagt bij aan een gevarieerd landschap.
Deze voordelen gelden in meer of mindere mate ook voor andere teelten van biobased materiaal zoals Vezelhennep, Sorghum, Miscanthus en Bamboe.
Mogelijkheden
Jan Versluis ziet mogelijkheden voor agrariërs om een deel van de eigen grond in te zetten voor de teelt van bouwmaterialen. Bijvoorbeeld op de hectares grond die vrijvallen door krimp van de veestapel door stikstof. De gemiddelde gewas opbrengst van zonnekroon is 18 ton droge stof per hectare. Bij een brutoprijs van €100,- per ton per ha. is de opbrengst nog te laag. Bij een netto opbrengst per a van € 2500,- per ha. wordt de teelt voor de boer interessant. De opbrengst stijgt als hij in plaats van grondstoffen, halffabricaten kan leveren. Die moeten voor extra inkomsten zorgen.
Regionaal samenwerken
De agrariërs die deze producten telen, werken het beste in regionaal verband samen om zo tot een gezamenlijke afzet te komen. Vezelteelt is volumineus en transport over grote afstanden is duur. Concurrentie vanuit goedkopere grond vanuit het buitenland ligt daarom helemaal niet voor de hand. Voeg daarbij het hoge opbrengstvermogen van de vruchtbare Nederlandse grond en de lage CO2-footprint van regionale producten. Regionale branding van bouwmateriaal van goede kwaliteit door samenwerkende boeren wijst nog eens extra op het milieuvoordeel.
Versluis ziet mogelijkheden voor een fabriek op coöperatieve basis op regionaal niveau zoals bij melk en kaas gebeurt. Maar net als bij zuivel is een goed aanbod van biobased materiaal nodig. Versluis noemt een oppervlak aan teelt van één gewas van 300 tot 400 hectare. De afzetmarkt moet zich nog ontwikkelen. Er liggen veel initiatieven op stapel van agrariërs en bouwondernemingen door het hele land. We hebben inmiddels voor deze bedrijfstak een landelijk transitieprogramma van enkele ministeries, provincies en de Rabobank: Building Balance. Dit programma heeft tot doel het gebruik van biogrondstoffen in de bouw versneld op te schalen. Ketenregisseurs in dit programma zorgen voor de opschaling en het opnieuw inrichten en onderling koppelen van de keten. Het gaat daarbij om grondstofwinning, productie, distributie, afname en hergebruik. Dit bevordert een goede afstemming van vraag en aanbod.
Actief overheidsbeleid nodig
Belangrijk te weten is dat de overheid grote invloed zou kunnen uitoefenen op deze ontwikkeling in de bouwmarkt. Willen we de vraagzijde bevorderen, dan ziet Jan Versluis een vorm van steun bij het overbruggen van de ‘drie jaar wachten op omzet’ als een voorwaarde. Een andere belangrijke stimulans is bijvoorbeeld het verplicht stellen van percentages biobased materiaal in de bouw en het toekennen van carbon credits (CO2-vastlegging).
Carbon Credits
Met de toenemende belangstelling voor biobased bouwen en het schaarser en duurder worden van traditioneel bouwmateriaal ziet Jan Versluis de markt voor biobased materialen wel groeien. Kleine plussen op de vezelprijs zijn de carbon credits en Europese subsidie. Die laatste twee posten ziet de boer liever verwerkt in de prijs van het product dat hij levert, namelijk de vezels of het ‘halffabricaat’ dat hij er collectief of coöperatief van maakt. Er zijn nog flinke stappen te zetten; het goede nieuws is dat er een perspectief gloort voor boeren die momenteel om moeten schakelen!